«Αυτός είναι ο υπολογιστής-κουνέλι;» ήταν τα λόγια του τετράχρονου γιου τού Μιχάλη Μπλέτσα, όταν είδε τον φορητό στα χέρια του πατέρα του, αρχιμηχανικού δικτύωσης των OLPC. Και πράγματι το μηχανάκι αυτό μοιάζει με παιδικό παιχνίδι: έχει ζωηρόχρωμο πλαστικό και δύο «αφτιά»-κεραίες-μοχλούς που περιστρέφονται κατά βούληση. Είναι φθηνό όσο και οι ψευτοϋπολογιστές που πλασάρουν τα παιχνιδάδικα, αλλά πίσω από αυτή τη χαρωπή εμφάνιση κρύβεται μια τεχνολογία αιχμής. Στην πραγματικότητα η διετής προσπάθεια συρρίκνωσης του κόστους κατασκευής του υπήρξε μια άσκηση καινοτομίας που έχει πολλά να διδάξει στους κατασκευαστές των ακριβών «laptops» που αγοράζουν οι γονείς.

Αρχίζοντας με τα «αφτιά», βλέπουμε ότι για το παιδί είναι δύο μοχλοί που ανοίγουν τη συσκευή. Μέσα τους όμως κρύβουν τις κεραίες μιας μοναδικής στον κόσμο αυτορρυθμιζόμενης δικτύωσης. Μέσω αυτών οι φορητοί των παιδιών επικοινωνούν μεταξύ τους και χτίζουν ένα ασύρματο δίκτυο ταχύτητας πολύ μεγαλύτερης από το γνωστό ADSL. Με εμβέλεια ως και 700 μέτρα, οι μαθητές μιας επαρχιακής πόλης μπορούν να συνεχίσουν να επικοινωνούν και από τα σπίτια τους, στήνοντας ένα «επικοινωνιακό νέφος» πάνω από την πόλη. Κοινωνία της Πληροφορίας από τα παιδιά του δημοτικού!

Επειτα είναι αυτή η περίεργη οθόνη των 7,25 ιντσών: στα μάτια των μεγάλων μοιάζει μικρή και θυμίζει τις οθόνες των συσκευών παρακολούθησης DVD που ενσωματώνονται τελευταία στα ακριβά αυτοκίνητα. Αλλά δεν έχει καμία ποιοτική σχέση με εκείνες. Εκτός από το ότι διαθέτει πολύ υψηλότερη ανάλυση (1200 Χ 900), είναι η μόνη κατάλληλη για χρήση στο ύπαιθρο. Υπό άπλετο ηλιακό φως μεταμορφώνεται από έγχρωμη σε μονόχρωμη υψηλής αντίθεσης και επιτρέπει να συνεχιστεί απρόσκοπτα η γραφή και η ανάγνωση. Τα καταφέρνει δε όλα αυτά με την εκπληκτικά χαμηλή κατανάλωση του 1 βατ (Watt).

Η ίδια εκπληκτικά χαμηλή κατανάλωση έχει επιτευχθεί για το σύνολο του υπολογιστή, που λειτουργεί στα όρια των 3-3,5 βατ σε κανονική λειτουργία. Αυτό δεν είναι απλώς επιθυμητό για την ενεργειακή αυτονομία εν κινήσει των φορητών, αλλά προαπαιτούμενο για τη χρήση σε περιοχές του Τρίτου Κόσμου που δεν έχουν ηλεκτρικό δίκτυο. Απέχει παρασάγγας το να μπορείς να καλύψεις τις ανάγκες μιας τάξης με μια γεννήτρια πετρελαίου των 90 βατ απ' ό,τι να πρέπει να δώσεις ρεύμα σε κανονικούς υπολογιστές και συσκευές δικτύου. Επιπλέον, ο μαθητικός φορητός είναι ο μόνος που φορτίζεται χειροκίνητα. Πέρυσι - όταν τον παρουσιάσαμε στο «Βήμα» - η δυνατότητα αυτή υλοποιούνταν μέσω μανιβέλας κουρδίσματος. Μετά τις δοκιμές όμως η ομάδα σχεδιασμού κατέληξε σε έναν πολύ πιο εύχρηστο φορτιστή-«γιογιό». Οταν μάλιστα πέσει το κόστος των φωτοβολταϊκών μεμβρανών, προβλέπεται η πλάτη του φορητού να εμπεριέχει φωτοκύτταρα που θα φορτίζουν την μπαταρία με ηλιακή ενέργεια. Ηδη ετοιμάζουν φωτοβολταϊκά πάνελ που θα φορτίζουν τον κατανάλωσης μόλις 5 βατ υπολογιστή του δασκάλου - τον server δικτύου της τάξης.

Η όλη κατασκευή του φορητού έχει προνοήσει για τη χρήση στις χειρότερες συνθήκες. Οχι μόνο τα μηχανικά και ηλεκτρονικά μέρη λειτουργούν σε θερμοκρασίες ως και 70(!) βαθμών Κελσίου, αλλά είναι και πλήρως στεγανοποιημένα. Το ανθεκτικότατο περίβλημα από πλαστικό ABS κλείνει ερμητικά και το πληκτρολόγιο είναι από μεμβράνη (θυμάστε τον Spectrum ΖΧ του Sir Clive Sinclair το 1982;). Δοκιμάζοντας την αντοχή του στην παιδική χρήση, ρίξαμε ποτήρια με νερό επάνω του και... δεν κατάλαβε τίποτε.

Μια άλλη περιοχή σημαντικής καινοτομίας είναι η πρόνοια για αυτοεξυπηρέτηση της συντήρησης. Με δεδομένο ότι ένας μαθητικός υπολογιστής δεν θα πρέπει να απαιτεί τη συνδρομή ακριβοπληρωμένων τεχνικών, ο φορητός αλλάζει τα εξαρτήματά του πιο εύκολα και από παιχνίδι. Η οθόνη του αλλάζει όπως αλλάζουμε... μπαταρίες και το λογισμικό του - που τρέχει σε μνήμη φλας, χωρίς σκληρό δίσκο και ανεμιστήρα - επανεγκαθίσταται χωρίς καμία περιπλοκή.

Η αναζήτηση τέτοιων ριζοσπαστικών λύσεων κατά τον σχεδιασμό του μαθητικού φορητού από την ομάδα του Νεγκροπόντε την έφερε σε «ιδεολογική αντιπαράθεση» με το κατεστημένο της πληροφορικής βιομηχανίας. Από την επίσημη ίδρυσή της στις αρχές του 2006 η εταιρεία παραγωγής των φορητών OLPC (βλ. www. laptop. org) κατηγορείται από τις μεγαλοκατασκευάστριες υλικού και λογισμικού Intel και Microsoft ότι αρνείται τις δοκιμασμένες λύσεις και προτιμά το ρίσκο. Τα στελέχη της OLPC απαντούν ότι ο Τρίτος Κόσμος όχι μόνον δεν αντέχει οικονομικά τις δοκιμασμένες λύσεις της Δύσης, αλλά και χρειάζεται λύσεις προσαρμοσμένες στα δικά του προβλήματα.

Το γαϊτανάκι των αμφισβητήσεων ξεκίνησε όταν επελέγη ένας επεξεργαστής χαμηλής κατανάλωσης ενέργειας της AMD και όχι κάποιος της Intel. Κατόπιν ήλθε η επιλογή του λειτουργικού συστήματος: η Microsoft τους έδινε δωρεάν το Windows ΧΡ Embedded - ειδική έκδοση για φορητές συσκευές -, αλλά η OLPC προτίμησε το ελεύθερο δικαιωμάτων Linux. Η επιλογή τους αποδείχτηκε χρυσή, καθώς τους επέτρεψε να κάνουν τις όποιες προσαρμογές χωρίς καταβολή πανάκριβων δικαιωμάτων χρήσης για τα προγράμματα ανάπτυξης οδηγών και εφαρμογών μέσα από ένα παγκόσμιο δίκτυο εθελοντών.

Στην κριτική του εκπαιδευτικού κατεστημένου ότι η επιλογή του Linux δεν ευνοεί την κατάρτιση στο ευρέως διαδεδομένο Microsoft Office, η απάντηση της OLPC είναι: «Δεν προσπαθούμε να κάνουμε τα παιδιά υπαλλήλους γραφείου. Μιλάμε για εκπαίδευση και όχι για επαγγελματική κατάρτιση». Αντίστοιχη είναι και η τοποθέτηση του γνωστού καθηγητή του ΜΙΤ και βασικού συμβούλου του Νεγκροπόντε, Σίμουρ Πάπερτ (Seymour Papert): «Το κύριο θέμα δεν είναι το τι θα διδάξουμε στα παιδιά με τον φορητό, αλλά το ότι με ένα τέτοιο εργαλείο τα παιδιά "θα μάθουν να μαθαίνουν"». Στην γκρίνια προστέθηκε αργότερα και η πολιτική σκοπιμότητα. Για παράδειγμα, στην Ινδία, όπου αρχικά βρήκαν μεγάλη ανταπόκριση, όταν κατάλαβαν ότι δεν θα κατασκευαζόταν ο φορητός εκεί τον απέρριψαν ως «εκπαιδευτικά ύποπτο». Ιδίως μετά την κυβερνητική αλλαγή η κατάσταση έφθασε σε ρήξη. Και όμως στην ίδια αυτή χώρα υπάρχει το φαινόμενο «τρύπα στον τοίχο»: μη έχοντας δυνατότητα εγκατάστασης «information kiosks», έχουν βάλει σε - κυριολεκτικά - τρύπες των τοίχων κάποιους κοινόχρηστους υπολογιστές. Τα χαμίνια των δρόμων, χωρίς καμία διδαχή και καθοδήγηση, βρίσκουν τον τρόπο να χειρίζονται τους υπολογιστές και να ψάχνουν στο Διαδίκτυο!

Η περίπτωση της Κίνας ήταν επίσης άλλη μια τεράστια αγορά που χάθηκε. Υστερα από ένα πολύμηνο φλερτ, η υπουργός Παιδείας δήλωσε ξεκάθαρα ότι ο φορητός δεν τους κάνει επειδή είναι «μαθητοκεντρικός» και όχι «δασκαλοκεντρικός». Η ιδέα, δηλαδή, των μαθητών που θα μπορούν να δικτυώνονται ανεξέλεγκτα από τους δασκάλους τους και να διαβάζουν εκτός διδακτέας ύλης ήταν απολύτως ασύμβατη με τον έλεγχο που θέλει να έχει η κεντρική εξουσία.

Επίσης, η Ταϊλάνδη, η οποία μέχρι πρότινος ήταν ο πιο ένθερμος υποστηρικτής της προσπάθειας, δείχνει μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα να παγώνει την παραγγελία της. Οι πιο σίγουροι «πελάτες» αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι είναι η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Λιβύη. Η Νιγηρία - για χάρη της οποίας η πρώτη παραγωγή φορητών βάφτηκε με το λαχανί της σημαίας της - αμφιταλαντεύεται.

Το κλίμα αυτό έχει να κάνει όχι μόνο με την αντιπάθεια κάποιων καθεστώτων στην ελεύθερη αναζήτηση γνώσης από πλευράς των μαθητών αλλά και με τον πρόσφατο ανταγωνισμό. Η Intel κατασκεύασε έναν φορητό των 400 δολαρίων, τον Classmate PC, με οθόνη ανάλυσης 800Χ480 (τύπου DVD player) και λειτουργικό της Microsoft. Οι Κινέζοι πάλι εξήγγειλαν ένα μηχάνημα αντιστοίχων επιδόσεων με επεξεργαστή που μιμείται έναν επεξεργαστή της Intel στα 660 MHz.

Εν τω μεταξύ η OLPC δεν μπορεί να προχωρήσει σε μαζική παραγωγή αν δεν κλείσει παραγγελίες άνω των δύο εκατομμυρίων συσκευών. Ρωτήσαμε τον Μιχάλη Μπλέτσα τι θα συμβεί αν ως την έναρξη της παραγωγής - ας πούμε το 2008 - οι Κινέζοι και η Intel βγάλουν φορητό με 100 δολάρια. Μας απάντησε: «Τότε... νικήσαμε! Θα έχουμε πετύχει τον στόχο μας, που είναι ακριβώς η διάθεση προσιτού σε όλους εργαλείου για την κάλυψη του ψηφιακού χάσματος. Δεν είπαμε ποτέ ότι σκοπεύαμε να ανταγωνιστούμε τους κατασκευαστές φορητών υπολογιστών ή ότι θα γίνουμε έμποροι. Εμείς θα παρέχουμε το καλύτερο δυνατόν μηχάνημα στο κόστος με μόνο συνεργάτη που βγάζει κέρδος την ταϊβανέζικη κατασκευάστρια Quanta. Κατορθώσαμε να πείσουμε σημαντικούς κεφαλαιούχους, όπως ο Ρούπερτ Μέρντοκ, να μας ενισχύσουν οικονομικά και τράπεζες όπως η Citibank και η Τράπεζα Διαμερικανικής Ανάπτυξης να καλύψουν το χρηματοδοτικό ρίσκο της αγοράς των μηχανημάτων από τις φτωχές χώρες. Αν η δράση μας κάνει τη βιομηχανία πληροφορικής να σχεδιάσει φορητούς υπολογιστές αντίστοιχους σε ποιότητα και τιμή, το όνειρό μας θα έχει δικαιωθεί».

Οπως μας δήλωσε, η Ψηφιακή Στρατηγική 2006-2013 θέτει ως βασική προτεραιότητα την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και του Διαδικτύου ως αναπόσπαστου μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Προς τον σκοπό αυτόν βρίσκεται υπό κατάρτιση ολοκληρωμένο σχέδιο για την αξιοποίηση του «φορητού Η/Υ των 100 δολαρίων» στην ελληνική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, σε συνεργασία με το υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, αξιοποιώντας πόρους τόσο του προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» όσο και του νέου προγράμματος «Ψηφιακή Σύγκλιση».

Το σχέδιο έχει ήδη τεθεί σε εφαρμογή από τον Ιούλιο του 2006, με την εκκίνηση της διαδικασίας εξελληνισμού του φορητού υπό την αιγίδα της Ειδικής Γραμματείας Ψηφιακού Σχεδιασμού και τη συνεργασία περισσοτέρων των 300 εθελοντών και εργαστηρίων που προσαρμόζουν τις εφαρμογές και το περιβάλλον του φορητού στην ελληνική γλώσσα. Ωστόσο το σχέδιο της Ψηφιακής Στρατηγικής για την αξιοποίηση του φορητού - που ολοκληρώνεται κατά το πρώτο τρίμηνο του 2007 - δεν εστιάζει μόνο στις διαδικασίες και στην εξεύρεση των αποτελεσματικότερων τρόπων απόκτησης του υπολογιστή από τους έλληνες μαθητές. Αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην ενσωμάτωση του φθηνού μαθητικού υπολογιστή με ουσιαστικό τρόπο στην εκπαιδευτική διαδικασία ώστε να μην αποτελέσει απλά χρήσιμο «εξοπλισμό πληροφορικής» αλλά να καταστεί ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό εργαλείο στα χέρια των μαθητών μέσα στην τάξη. Για τον σκοπό αυτόν μελετώνται όλες οι απαραίτητες οργανωτικές και εκπαιδευτικές παράμετροι που θα επιτρέψουν την ουσιαστική αξιοποίησή του. Η παρέμβαση της Ψηφιακής Στρατηγικής για αυτόν τον μαθητικό φορητό υπολογιστή θα υλοποιηθεί με μια κατ' αρχήν πειραματική πρώτη φάση το 2007 και στη συνέχεια θα επεκταθεί στο πλήρες της εύρος ως το τέλος του 2008.

«Προσωπικά πιστεύω» μας είπε με έμφαση ο κ. Ασημακόπουλος «ότι ο υπολογιστής στα χέρια του κάθε έλληνα μαθητή μετατρέπεται σε εργαλείο απελευθέρωσης της δημιουργικότητάς του αν ενταχθεί αρμονικά στο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Αυτό μπορεί να αλλάξει οτιδήποτε γνωρίζαμε ως σήμερα στην εκπαίδευση».

Βρήκαμε τα λόγια του απρόσμενο προοίμιο μιας ποιοτικής επανάστασης στον χώρο της Παιδείας. Μιας αλλαγής που δεν θα περιμένει την αποδοχή του όποιου νέου μοντέλου εκπαίδευσης από πάνω προς τα κάτω αλλά θα στήνει αφτί για να ακούσει τη φωνή που έρχεται από τη «βάση» - τους ίδιους τους μαθητές του 21ου αιώνα! Ισως έτσι ο υπολογιστής που στόχευε πρώτιστα το ψηφιακό χάσμα στον Τρίτο Κόσμο γίνει το εργαλείο αφύπνισης της κοιμισμένης κοιτίδας του πολιτισμού.

Η OLPC μπόρεσε να επικεντρωθεί στην παραγωγή μιας άρτιας συσκευής για τους μαθητές χάρη στην αρωγή που βρήκε από τους ενθουσιώδεις εθελοντές του ανοιχτού λογισμικού διεθνώς. Ιδιαίτερα την προσαρμογή στα τοπικά δεδομένα κάθε χώρας και την ενσωμάτωση αντίστοιχων εφαρμογών ανέλαβαν ομάδες πρωτοβουλίας ανά χώρα. Ενδεικτικά η Ελληνική Ομάδα Εθελοντών για τον φθηνό μαθητικό υπολογιστή έχει συστήσει επιτροπή πρωτοβουλίας για την ελληνοποίηση του υπολογιστή υπό την αιγίδα της Ειδικής Γραμματείας για την Κοινωνία της Πληροφορίας (www. infosoc.gr) και με τη συνδρομή της κοινότητας του ελεύθερου λογισμικού (www. ellak.gr). Οι μητρικές πλακέτες του φορητού έχουν δοθεί προς δοκιμή και ανάπτυξη εφαρμογών σε πανεπιστημιακά εργαστήρια (ΕΜΠ, ΟΠΑ, Πανεπιστήμιο Πατρών και ΙΤΥ, Πανεπιστήμια Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Κρήτης, Πελοποννήσου, Αιγαίου και ΤΕΙ Αθηνών) και στην Ενωση Χρηστών και Φίλων Linux-HELLUG.

Οπως μας είπε ο συντονιστής της επιτροπής πρωτοβουλίας για την ελληνοποίηση του φθηνού μαθητικού υπολογιστή, ερευνητής του ΕΜΠ Θόδωρος Καρούνος, βρίσκονται ήδη εν δράσει τέσσερις ομάδες έργου: η ομάδα ανάπτυξης και προσαρμογής εφαρμογών (συντονιστές οι Α. Ζάβρας και Δ. Κορμπέτης), η ομάδα μετάφρασης και προσαρμογής στα ελληνικά (συντονιστές οι Κ. Παπαδήμας και Σ. Ξενιτέλλης), η ομάδα εκπαιδευτικών εφαρμογών και σεναρίων (συντονιστές οι Α. Κοφτερός και Α. Τσινάκος) και η ομάδα δοκιμών, ελέγχου και επίδειξης λογισμικού (συντονιστής ο Α. Κοζύρης). Από πλευράς εκπαιδευτικών εφαρμογών υπάρχουν ήδη 120 ελληνικές (εκ των οποίων 72 ανήκουν στο υπουργείο Παιδείας) αλλά μελετώνται και οι διεθνώς προσφερόμενες, με τις ισπανικές να κλέβουν την παράσταση. Επίσης μελετάται η μετατροπή των βιβλίων του ΟΕΔΒ σε λειτουργική ηλεκτρονική μορφή. Αν όλα πάνε κατ' ευχήν, το διδακτικό έτος 2008-2009 1.300.000 φορητοί OLPC θα μοιραστούν στους έλληνες μαθητές και στο διδακτικό προσωπικό φορτωμένοι με πολύτιμο περιεχόμενο. Ως σήμερα από τη χώρα μας συμμετέχουν συνολικά 432 εθελοντές εκπαιδευτικοί, προγραμματιστές και μεταφραστές. Τελικά... όχι μόνο η ιδέα του μαθητικού φορητού προήλθε από ελληνικό μυαλό, όχι μόνο στην ομάδα του Νεγκροπόντε μετέχουν αρκετοί Ελληνες, αλλά και στην ίδια τη χώρα μας το «κίνημα» συναρπάζει. Η πρόσκληση είναι ανοιχτή για όσους θέλουν να προσφέρουν στην ιστοσελίδα http://olpc.ellak.gr.