Σε άρθρο της εφημερίδας «Λόγος», της 1ης Αυγούστου 1892, που μνημονεύει ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος, παρατίθενται οι όροι των εμπόρων του Βόλου προκειμένου να συγκατατεθούν στο αίτημα των «υπηρετών» τους για την αργία της Κυριακής: α) Ότι δεν θα πήγαιναν στο θέατρο το Σάββατο το βράδυ. β) Ότι την Κυριακή θα εκκλησιάζονταν και θα έμεναν ώς το τέλος της λειτουργίας. γ) Ότι από τις 2 μ.μ. ώς τις 5 μ.μ. της Κυριακής θα παρέμεναν στο σπίτι τους διαβάζοντας «ηθικά και ωφέλιμα βιβλία», για τα οποία θα λογοδοτούσαν τη Δευτέρα. δ) Ότι τους επιτρεπόταν η συμμετοχή στη «βόλτα» από τις 5 ώς τις 7 ή 8 το βράδυ, αλλά μόνο εφόσον υπόσχονταν ότι θα επέστρεφαν νωρίς στο σπίτι ώστε την επομένη να βρίσκονται έγκαιρα στη δουλειά.

Χωρίς να το συνειδητοποιούν, οι έμποροι αυτοί επέβαλαν όρους που εμπεριείχαν την ιστορική εξέλιξη αιώνων. Γιατί η σχόλη, ιδιαίτερα δε οι διακοπές, είναι κατάκτηση του 20ού αιώνα. H έννοια του ελεύθερου χρόνου, άγνωστη στις αρχαϊκές κοινωνίες, σχεδόν άγνωστη κατά τον Μεσαίωνα, άρχισε να «ανατέλλει» στο τέλος του 18ου αιώνα, κι αυτό μετά φόβου Θεού. Μέχρι τότε, «ό,τι δεν είναι χειρωνακτική εργασία ή θρησκευτικό καθήκον καταδικάζεται ως οκνηρία ή - ακόμη χειρότερα - ως acedia, δηλαδή ως μεγάλο αμάρτημα», λέει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας κ. Αλεξάνδρα Κορωναίου, συγγραφέας του βιβλίου «Κοινωνιολογία του ελεύθερου χρόνου». Στις ΗΠΑ, όπως αναφέρει η καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, κ. Σίντι Άρον, η προτεσταντική ηθική τής εργασίας στεκόταν εμπόδιο στα ταξίδια αναψυχής. Αυτά ήταν προνόμιο των ολίγων και πάντα με τη δικαιολογία προβλημάτων υγείας ή εκπαιδευτικών αναγκών.

Και η σχέση με τη θάλασσα όμως ακολούθησε ανάλογη πορεία. Το θαλάσσιο μπάνιο ήταν άγνωστο σε παλαιότερες εποχές. Στη θάλασσα έριχναν με το ζόρι μόνον τους αρρώστους (όσους έπασχαν από δερματικές παθήσεις, επιληψία, λύσσα) και όσους είχαν σεξουαλικές επιθυμίες λίαν έντονες, ώστε να υποστούν σοκ από τα κρύα νερά και να θεραπευθούν. H ανάπτυξη του σιδηροδρόμου επέτρεψε σε λίγους (αριστοκράτες ή καλλιτέχνες) από τις αρχές του 19ου αιώνα, και σε περισσότερους - από τις αρχές του 20ού - να αρχίσουν να απολαμβάνουν τη σχέση με τη θάλασσα. Αυτό είχε και οικονομικές συνέπειες. Δεν αναφέρονται λίγες περιπτώσεις (και στα ελληνικά νησιά) όπου από την αλλαγή των ηθών βγήκαν κερδισμένα τα κορίτσια. Οι παλαιοί έδιναν στις κόρες τα «άχρηστα» παραλιακά κτήματα και στα αγόρια τα γόνιμα της ενδοχώρας...

Θεσμοθετημένες διακοπές (άδεια μετ' αποδοχών) θεσπίστηκαν στις ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του '30. Και στη Γαλλία, ο πρώτος νόμος που προέβλεπε δύο εβδομάδες άδεια μετ' αποδοχών ετησίως ψηφίστηκε το 1936, από την Αριστερή κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου. Οι διακοπές σταδιακά αυξήθηκαν, με αποκορύφωμα την πέμπτη εβδομάδα που εισήγαγε η κυβέρνηση Μιτεράν το 1982. Το ωράριο εργασίας, μέχρι να φτάσει στις σημερινές συζητήσεις για διατήρηση ή μη των 35 ωρών εβδομαδιαίως, είχε «περιοριστεί» στις 12 ώρες ημερησίως το 1848 και στις 8 ώρες το 1919.

Πάντως, «παρόλο που οι σχετικοί νόμοι για τη μείωση του χρόνου εργασίας και τη θέσπιση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων είχαν ψηφιστεί από τις αρχές του 20ού αιώνα, πέρασε σχεδόν μισός αιώνας για να εφαρμοστούν πλήρως», λέει στα «NEA» η κ. Κορωναίου. «Επιπλέον, η περίοδος μετά τον B' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μια περίοδος αφθονίας. H λεγόμενη ευφορική 30ετία στην Ευρώπη - από το 1945 ώς το 1975 - συνδέθηκε με την αύξηση της παραγωγικότητας, που αποτελεί προϋπόθεση για την εμφάνιση του ελεύθερου χρόνου. H ιδέα είναι ότι παράγουμε περισσότερο δουλεύοντας λιγότερο· άρα μπορούμε να κάνουμε και διακοπές! Από τις 4.000 ώρες εργασίας τον χρόνο που δούλευε ένας εργαζόμενος στα τέλη του 19ου αιώνα, περάσαμε σε λιγότερες από 2.000 στο τέλος 20ού».

Από την πλευρά των Ελλήνων ιστορικών ελάχιστες εργασίες, που να αναλύουν το φαινόμενο των διακοπών στη χώρα μας, έχουν εκπονηθεί. Ο καθηγητής κ. Αντώνης Λιάκος επισημαίνει τις σκληρές απεργίες το 1923 - 24 για την εφαρμογή τού οκταώρου ενώ, από την άποψη των νοοτροπιών, ο αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, κ. Μιχάλης Ρηγίνος, μιλώντας στα «NEA», συσχετίζει την αλλαγή με την εμφάνιση των παιδικών κατασκηνώσεων. Πράγματι, με τις απαγορεύσεις τής παιδικής εργασίας (που θεσπίστηκαν διεθνώς στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα), τα παιδιά βρέθηκαν απασχολούμενα για λιγότερο χρόνο απ' ό,τι οι γονείς τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σύνδεσμος Ελλήνων Προσκόπων άρχισε να επεκτείνει τις δραστηριότητές του και να ιδρύει παραρτήματα ήδη από τη δεκαετία του 1910, με οικονομική ενίσχυση μάλιστα της κυβέρνησης Βενιζέλου.

Κάτι ανάλογο συνέβη και στις ΗΠΑ. «Οι πρώτοι - από τις τάξεις των εργαζομένων στον 20ό αιώνα - που απήλαυσαν διακοπές σε μεγάλους αριθμούς ήταν οι φτωχές γυναίκες και τα παιδιά, που πήγαιναν σε κατασκηνώσεις», λέει η κ. Σίντι Άρον. Αυτό συνδυαζόταν με τη διαδεδομένη άποψη περί ανθυγιεινών πόλεων, που καλό είναι κανείς να τις εγκαταλείπει το καλοκαίρι.

«Οι πρώτες διατάξεις που θεσπίζουν επισήμως την άδεια μετ' αποδοχών στην Ελλάδα - και αυτό στον ιδιωτικό τομέα - είναι του 1945», λέει στα «NEA» ο επίκουρος καθηγητής Εργασιακών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, κ. Γιάννης Κουζής. Δεν αποκλείει μάλιστα να υπήρχαν και νωρίτερα επιχειρήσεις που να έδιναν άδειες με δική τους πρωτοβουλία. «Στον δημόσιο τομέα πρέπει να εισήχθη με τον πρώτο δημοσιοϋπαλληλικό κώδικα, που ψηφίστηκε καθ' υπόδειξιν της... αμερικανικής πρεσβείας (ήταν η εποχή Πιουριφόι), το 1951». Από το 1975 και μετά, εξηγεί ο κ. Κουζής, τα θέματα των αδειών (22 ημέρες για τους πρωτοδιόριστους) ρυθμίζονται από συλλογικές συμβάσεις εργασίας και όχι από διατάξεις νόμων. Αποτελούν μάλιστα (θεωρητικά, τόσο προς την κατεύθυνση της αύξησης όσο και προς την κατεύθυνσης της μείωσης) αντικείμενο διαπραγματεύσεων.

Κάνοντας συσχετισμούς με τη σημερινή συγκυρία, αλλά και με τις στατιστικές που δείχνουν ότι οι Έλληνες δουλεύουν περισσότερο, έχοντας μειώσει τον χρόνο των διακοπών τους, η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Παντείου κ. Αλέκα Κορωναίου σημειώνει ότι «από τη στιγμή που πλήττεται το 8ωρο και το πενθήμερο, η Κυριακή πάει να τιναχθεί στον αέρα και αυξάνονται τα όρια της συνταξιοδότησης, ήδη μιλάμε για μείωση του ελεύθερου χρόνου αλλά και για τον κίνδυνο να χαθούν κατακτήσεις που χρειάστηκαν αιώνες να εδραιωθούν».

* Αλεξάνδρα Κορωναίου, «Κοινωνιολογία του ελεύθερου χρόνου», μεταφράσεις κειμένων: K. Καψαμπέλη, Γ. Σταυρακάκης, Εκδ. Νήσος, τιμή 22 ευρώ.

* Αντώνης Λιάκος, «Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου», Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας Εμπορικής Τραπέζης.

* Ζαν Ντιντιέ Ουρμπέν, «Στην ακροθαλασσιά. H μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή», μτφρ. Τίνα Πλυτά, Εκδ. Ποταμός, τιμή: 19 ευρώ.

* Cindy Aron, «Working at Play: Α History of Vacations in the United States», Εκδ. Oxford University Press, τιμή: 15 ευρώ.

ΤΑ ΝΕΑ , 11/08/2005